KEΦAΛAIO 3 π À O Hεθνική ταυτ τητα συνιστά µια κοινωνική και πολιτική ταυτ τητα. Αυτ ς ο διπλ ς της προσδιορισµ ς, αλλά και το γεγον ς τι παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερ τητες και ως κοινωνική και ως πολιτική ταυτ τητα, καθιστο ν την ανάλυση και τον ορισµ της πολ πλοκο και πολυσήµαντο. Ταυτ χρονα, πρ κειται για έναν τ πο τα τισης µε έντονες συναισθηµατικές αναφορές και ποικίλες εκδηλώσεις. Ας τα δο µε αυτά αναλυτικά για να προχωρήσουµε στον ορισµ της εθνικής ταυτ τητας και τον προσδιορισµ των χαρακτηριστικών της. ÂıÓÈÎ Ù ÙfiÙËÙ ˆ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Ù ÙfiÙËÙ Aπ κοινωνιολογικής άποψης, η εθνική ταυτ τητα είναι η ταυτ τητα που αποκτά κανείς µέσα απ την τα τιση µε την κοινωνική και πολιτισµική οµάδα στην οποία γεννιέται και µεγαλώνει, δηλαδή το έθνος. Είναι µια απ τις πολλές ταυτ τητες που µπορεί να αποκτηθο ν, µως έχει πολλές ιδιαιτερ τητες σε σχέση µε άλλες κοινωνικές ταυτ τητες. Η κυρι τερη ιδιαιτερ τητά της είναι τι δεν είναι εθελοντική: ουσιαστικά προκ πτει µέσα απ την κοινωνικοποίηση, και δεν επιλέγεται απ τα άτοµα, αλλά προσδίδεται σε αυτά. Το έθνος δεν είναι µια οµάδα στην οποία επιλέγει κανείς να συµµετάσχει, για κοινωνικο ς, πολιτιστικο ς ή άλλους λ γους, αλλά µια οµάδα στην οποία βρίσκεται και λειτουργεί αναπ φευκτα, είναι δηλαδή η κοινωνία στην οποία ζει. Ο µη εθελοντικ ς χαρακτήρας της εθνικής ταυτ τητας εκφράζεται µε δ ο τρ πους. Πρώτον, τα άτοµα εξ αρχής δεν έχουν τη δυνατ τητα επιλογής οποιασδήποτε εθνικής ταυτ τητας, δηλαδή δεν µπορο ν να επιλέξουν αν θα αποτελέσουν µέρος εν ς οποιουδήποτε έθνους ή χι. Το έθνος ως τ πος οµαδικής κατηγοριοποίησης δεν επιλέγεται πριν συµµετάσχει κανείς σε αυτ, ο τε µπορεί να βγει απ αυτ. Τα άτοµα που αποκηρ σσουν τα έθνη ως κοινωνικά σ νολα είναι ελάχιστα και υφίστανται είτε την αναγκαστική-εξωτερική κατηγοριοποίηση ως Έλληνες, Ινδοί ή ποια άλλη µπορεί να είναι η καταγωγή τους ακ µη και αν την αποποιο νται, είτε την κοινωνική-ιδεολογική περιθωριοποίηση. Έτσι, αυτή η επιλογή, αν και θεωρητικά χι αδ νατη, δεν είναι πρακτικά πιθανή. ε τερον, τα µέλη της εθνικής οµάδας δεν έχουν επιλογή αν θα έχουν τη συγκεκριµένη εθνική ταυτ τητα, δηλαδή δεν µπορο ν να επιλέξουν αν θα αποτελέσουν µέλη του συγκεκριµένου έθνους στο οποίο έχουν βρεθεί ή απ το οποίο έχουν καταγωγή. Έτσι, αποκτο ν την εθνική ταυτ τητά τους και την υπερασπίζονται σαν να ήταν επιλογή τους. Ακ µη και σοι µεταναστε ουν, προσωρινά ή µ νιµα και για οποιοδήποτε λ γο (για να εργαστο ν, για να σπουδάσουν, για να γνωρίσουν τον κ σµο [ 110 ]
H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY κλπ.), η εθνική τους ταυτ τητα τους ακολουθεί ως στοιχείο τ σο εξωτερικής κατηγοριοποίησης, σο και εσωτερικής διαφοροποίησης. Άλλωστε, συνήθως η µετανάστευση δεν αποτελεί επιλογή εν ς άλλου έθνους, αλλά εν ς άλλου κράτους, και συνοδε εται απ συναισθήµατα και εκδηλώσεις νοσταλγίας. Αναφέραµε τι η εθνική ταυτ τητα προκ πτει απ την τα τιση µε το έθνος στο οποίο γεννιέται και µεγαλώνει κανείς. Υπάρχουν µως άτοµα µε δ ο ταυτ τητες, ή που µεγαλώνουν µακριά απ το µέρος που γεννήθηκαν κλπ. Εκεί παρατηρο µε τι οι ταυτ τητες που αποκτο ν τα άτοµα είναι αυτές του έθνους προέλευσης των γονιών τους, ή και του έθνους στο οποίο ζουν, αν είναι διαφορετικ απ αυτ των γονέων. Ουσιαστικά, λοιπ ν, η εθνική ταυτ τητα είναι κληρονοµική: είναι, αφεν ς, η ταυτ τητα των γονιών και, αφετέρου, του τ που στον οποίο µεγαλώνουµε. Αυτ φαίνεται ξεκάθαρα στο παράδειγµα των ατ µων που έχουν δ ο ταυτ τητες. Πρ κειται συνήθως για περιπτώσεις παιδιών που προέρχονται απ µεικτο ς γάµους ή παιδιά µεταναστών, που η τα τιση έχει γίνει και µε το έθνος καταγωγής των γονιών και µε το έθνος που έχουν µεγαλώσει και ζήσει. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που καθορίζουν ποια απ αυτές τις ταυτ τητες θα γίνει πιο σηµαντική για το κάθε άτοµο, πως το µέρος µ νιµης κατοικίας, η σχέση και τα τιση µε τους γονείς, οι φίλοι, οι ερωτικοί σ ντροφοι κλπ. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, δεν ακυρώνουν τον κληρονοµικ και, συνεπώς, µη εθελοντικ χαρακτήρα της εθνικής ταυτ τητας. Ένα παράδειγµα ενδεικτικ της σηµασίας που αποδίδεται στην οικογενειακή κληρονοµιά είναι αυτ της εθνικής ταυτ τητας στις ΗΠΑ. Επέλεξα αυτ το παράδειγµα ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικ καθώς πρ κειται για ένα εθνικ κράτος που συστάθηκε στη βάση της εθελοντικής µετανάστευσης και συµµετοχής, και επίσης για ένα παράδειγµα ισχυρής τα τισης µε ένα έθνος το αµερικανικ έθνος εξίσου ισχυρής µε άλλα, ιστορικά έθνη. Παρ λα αυτά, οι Αµερικάνοι έχουν την τάση να ενθυµο νται τις παλαι τερες και µακρινές ρίζες τους και να αποκαλο ν εαυτο ς και άλλους µε τρ πο που να αναφέρει την τα τισή τους µε αυτές: Αφρο-Αµερικανοί, Ελληνο-Αµερικανοί, Ιρλανδο-Αµερικανοί κλπ. Π σο µάλλον που αυτή η ενθ µηση είναι καθαρά φαντασιακή στο βαθ- µ που αφορά τρίτης, τέταρτης κ.ο.κ. γενιάς µετανάστες, που γνωρίζουν την άλλη καταγωγή µ νο µέσα απ οικογενειακές διηγήσεις ή απ περιστασιακές επισκέψεις για διακοπές. Βλέπουµε λοιπ ν τι η αίσθηση και µ νο παρξης οικογενειακών δεσµών µε ένα άλλο έθνος είναι ικανή να δηµιουργήσει συναισθηµατικο ς δεσµο ς και, χαλαρές ή σηµαντικές, ταυτίσεις. Αυτές οι ταυτίσεις δεν µπορεί να είναι βέβαια σηµαντικ τερες απ την αµερικανική ταυτ τητα ή πιο προσδιοριστικές για τη νοοτροπία των ατ µων, αλλά υποδεικν ουν το γεγον ς τι οι οικογενειακοί/εθνικοί δεσµοί είναι ισχυροί ακ µη και γι αυτο ς που απλά τους µαθαίνουν χωρίς να τους βιώνουν. [ 111 ]
KEΦAΛAIO 3 Να διευκρινιστεί τι, ενώ η εθνική ταυτ τητα είναι κληρονοµηµένη απ τους γονείς, δεν είναι απαραιτήτως η ίδια µε αυτή των γονιών, µε την έννοια τι µπορεί να απαρτίζεται απ διαφορετικά στοιχεία. Για παράδειγµα, η θρησκεία είναι για πολλο ς σηµαντικ συστατικ της εθνικής τους ταυτ τητας, ενώ για άλλους µπορεί να µην αποτελεί καν συστατικ ή να ασπάζονται διαφορετική θρησκεία. µως το γεγον ς αυτ δεν υποβαθµίζει την εθνική συνείδηση του καθεν ς: η έλξη και σηµασία της εθνικής ταυτ τητας είναι ανεξάρτητη της αντίληψης του κάθε ατ µου σχετικά µε τα συστατικά στοιχεία της. Ο άθεος, ο Καθολικ ς και ο Ορθ δοξος Έλληνας, για παράδειγµα, µπορεί να αισθάνονται εξίσου Έλληνες χωρίς αυτή η διαφοροποίηση να επηρεάζει το γεγον ς τι έχουν κοινή εθνική ταυτ τητα. Η αίσθηση του ανήκειν εµπεδώνεται στην εθνική ταυτ τητα διαµέσου της ανατροφής σε ένα οικογενειακ περιβάλλον, το οποίο είναι µοναδικ για τον καθένα τα πιστε ω και οι ιδεολογίες είναι σηµαντικά για τη γενικ τερη κοινωνικο-πολιτική ταυτ τητα των ατ µων, µως η εθνική ταυτ τητα δεν προσδιορίζεται απ αυτά, αλλά απ τα συναισθήµατα και τις ανάγκες που ικανοποιεί. Το έθνος ουσιαστικά ενοποιεί σε µια κοινή οµάδα και ταυτ τητα άτοµα που είναι έντονα διαφοροποιηµένα σε λους τους άλλους τοµείς (οικονοµικά, πολιτικά, ταξικά κλπ.) και, ενδεχοµένως, αποκρ πτει τις διαφοροποιήσεις τους σε κάποιο βαθµ. Αυτ οφείλεται στην προσαρ- µοστικ τητα του έθνους ως κοινωνικής οµάδας, που περιλαµβάνει λους και δεν συγκρο εται µε άλλες οµάδες στο εσωτερικ του. Συνέπεια της συµµετοχής στην εθνική οµάδα a priori, χωρίς να έχει αξιολογήσει κανείς την ίδια, τα χαρακτηριστικά της και τα µέλη της πριν αποφασίσει να ενταχτεί σε αυτή, είναι η a posteriori υπερ-τίµησή της, δηλαδή η αποδοχή και αξιολ γησή της εκ των υστέρων ως θετική, αξι λογη ή και ανώτερη. Το επιπρ σθετο γεγον ς τι τα άτοµα δεν είναι απλά µέλη του έθνους αλλά συστατικά και καθοριστικά του στοιχεία γιατί αυτά το συνιστο ν στο παρ ν απ την στιγµή της γέννησής τους και οι πράξεις τους συνδέονται µε την εικ να και πορεία του καθιστά την εκ των υστέρων θετική αξιολ γησή του µια επιβεβλη- µένη αναγκαι τητα. Είναι µια αναγκαι τητα εκ των πραγµάτων επιβεβληµένη γιατί, στο βαθµ που ταυτίζονται µε το έθνος, η εικ να και αξιολ γησή του είναι ταυτ χρονα εικ να των µελών του. Η εθνική ταυτ τητα, συνεπώς, δεν είναι απλά η κοινή ταυτ τητα µε µια κοινωνική οµάδα, αλλά ένα συστατικ στοιχείο της ίδιας της προσωπικ τητας. [ 112 ]
H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY ÂıÓÈÎ Ù ÙfiÙËÙ ˆ appleôïèùèî Ù ÙfiÙËÙ Hιδιαιτερ τητα του έθνους ως κοινωνικής οµάδας εξηγεί σε µεγάλο βαθµ τη σπουδαι τητα της εθνικής ταυτ τητας σε σχέση µε άλλες ταυτ τητες. Η εθνική ταυτ τητα έχει µως και µια πολιτική πτυχή, η οποία µπορεί να µας διαφωτίσει σχετικά µε τη συνεχή παρουσία της, αλλά και τις θεωρο µενες ως ακραίες εκφάνσεις της. Η πολιτική πτυχή σχετίζεται τ σο µε την επιρροή του εθνικισµο στη σηµασιοδ τηση του έθνους και της εθνικής ταυτ τητας, σο και µε την πολιτική εκπροσώπηση του έθνους απ το κράτος και τη συστηµατοποίηση της εθνικής ταυτ τητας απ αυτ. Κατ αρχάς, η εθνική ταυτ τητα αποκτά ορισµένες ιδιαιτερ τητες που σχετίζονται µε την επιρροή του εθνικισµο στον τρ πο που αντιλαµβαν µαστε το έθνος. Το έθνος υπ την επιρροή του εθνικισµο τείνει να θεωρείται ως η σηµαντικ τερη αξία, ενώ το αντίστοιχο συµβαίνει και µε την εθνική ταυτ τητα. πως έχει ήδη αναφερθεί, το έθνος φαντασιώνεται ως µια οικογένεια, ως µια «βαθιά, οριζ ντια συντροφικ τητα» (Anderson 1991: 7), µια µεγάλη αδελφ τητα, που αντλεί τα σ µβολά της απ αυτή τη φαντασίωση. Η Grant, για παράδειγµα, στην έρευνά της σχετικά µε τους θεµελιακο ς µ θους της δηµιουργίας των ΗΠΑ, αναφέρει πως ταν οι Αµερικάνοι αναζητο σαν σ µβολα εν τητας του έθνους τους, ανακήρυξαν τον George Washington ως τον Πατέρα του Έθνους ως την πρώτη τους ιδεατή προσωπικ τητα (Grant 1997: 93). Το σ µβολο του Πατέρα ή της Μητέρας είναι το ισχυρ τερο, αφο ανακαλεί άµεσα τις ασυνείδητες αναµνήσεις και ταυτίσεις απ τη βρεφική και παιδική ηλικία. Η δυνατ τητα της εθνικής ταυτ τητας να προκαλεί άµεση κινητοποίηση στα άτοµα ενδεχοµένως προκαλεί κατάπληξη, µως κανείς δεν θα αρνο νταν να κινητοποιηθεί αν η οικογένειά του το απαιτο σε. Η εθνική ταυτ τητα λειτουργεί πως ένας οικογενειακ ς δεσµ ς. Το έθνος αποκτά σταθερ σηµείο αναφοράς µέσω µιας συγκεκριµένης εδαφικής περιοχής, η οποία θεωρείται απ λυτη και µη διαπραγµατε σιµη και αναφέρεται ως η γη των προγ νων, τα πάτρια εδάφη, τα ιερά µας χώµατα κλπ. εν µπορεί να υπάρχει έθνος χωρίς το σπίτι του ή χωρίς ένα εδαφικ σηµείο αναφοράς. Το σπίτι εν ς έθνους είναι η επικράτεια στην οποία βρίσκει πολιτική έκφραση υπάρχει δηλαδή ένα κράτος το οποίο περιχαρακώνει και οριοθετεί τα σ νορα του έθνους-κράτους. Το σηµείο αναφοράς ποικίλλει: µπορεί να είναι το ίδιο το εθνικ κράτος (το σπίτι ) για τα µέλη της ιασποράς εν ς έθνους (π.χ. η Ιταλία για τους Ιταλο ς που ζουν εκτ ς της), ή το ιστορικ ση- µείο καταγωγής εν ς έθνους χωρίς κανένα εθνικ κράτος (π.χ. η γη του Ισραήλ για τους Εβραίους ως το 1948, το Κουρδιστάν για τους Κο ρδους κλπ.), ή οι αλ τρωτες περιοχές που ανήκουν ιστορικά στο έθνος ή που το έθνος θεωρεί τι ιστορικά του ανήκουν, αλλά δεν αποτελο ν µέρος του εθνι- [ 113 ] 8 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης
KEΦAΛAIO 3 κο κράτους (η Β ρειος Ιρλανδία για τους Ιρλανδο ς, η Β ρεια Ήπειρος και η Μικρά Ασία για αρκετο ς Έλληνες κλπ.). Στην τελευταία περίπτωση παρατηρο µε τι πολλές χρ νιες διαµάχες εθνών εξελίσσονται γ ρω απ µια διάσταση απ ψεων σχετικά µε τις αλ τρωτες περιοχές. Το εδαφικ στοιχείο είναι σηµαντικ για τα έθνη και τις εθν τητες, αλλά ο εθνικισµ ς ιδεολογικοποίησε και προσδι ρισε µε ακρίβεια την παρξή του καθώς προέβαλε την ανάγκη παρξης εθνικο κράτους. Χαρακτηριστικ είναι το παράδειγµα των Εβραίων, οι οποίοι είχαν καταφέρει να διατηρήσουν την εθνική-θρησκευτική 20 τους ταυτ τητα για πολλο ς αιώνες χωρίς να έχουν δικ τους κράτος. Αφ του ο εθνικισµ ς εµφανίστηκε και επικράτησε µε το ιδεολογικ πρ ταγµα του έθνους-κράτους, έκανε την εµφάνιση του το πολιτικ κίνηµα του Σιωνισµο, που αξίωνε την επιστροφή στη γη του Ισραήλ. Η διεθνής πολιτική τάξη των εθνικών κρατών που δηµιουργήθηκε µέσω του εθνικισµο υπήρξε τ σο ισχυρή ώστε, πως υπογραµµίζει ο Hastings, ώθησε αρκετο ς Εβραίους που ως τ τε διατηρο σαν την εθνική τους ιδιαιτερ τητα µέσω της θρησκείας να ενεργήσουν ενάντια στις γραφές και να ζητήσουν πολιτική έκφραση σε ένα κράτος: µέχρι τ τε «η Εβραϊκή θρησκεία είχε εγκλιµατιστεί στη διασπορά και, στην πραγµατικ τητα, ήταν για πολ καιρ ιδιαίτερα εχθρική προς τον Σιωνισµ» (Hastings 1997: 186) 21. Η εθνική επικράτεια είναι λοιπ ν βασικ στοιχείο του έθνους και επίσης βασική αναφορά της εθνικής ταυτ τητας, γεγον ς που εξηγεί και την έντονη κινητοποίηση που προκαλείται ταν υπάρχει απειλή, ή υποψία απειλής, προς αυτήν. Επίσης, η ονοµασία του έθνους ή της εδαφικής επικράτειας είναι σηµαντική, πως υποδηλώνουν και οι περιπτώσεις έντασης ή διαµάχης σχετικά µε το νοµα του έθνους ή κάποιας περιοχής εντ ς των συν ρων του. Η διαµάχη για την ονοµασία είναι στην πραγµατικ τητα ένα ζήτηµα ταυτ τητας. Ο Moscovici αναφέρει τι η ονοµασία φέρει και επιβάλει µια ταυτ τητα (Moscovici 1985: 372) και, παροµοίως, ο Laclau υποστηρίζει τι η ταυτ τητα εν ς ατ µου/αντικειµένου είναι «το αναδροµικ αποτέλεσµα της ονοµασίας του» και το νοµα την υποστηρίζει: η ονοµασία εν ς αντικειµένου αποτελεί τη «φραστική του κατασκευή» (discursive construction) 22. Έτσι, το νοµα εν ς έθνους είναι η ταυτ - 20. Είναι δ σκολο να ορίσουµε την εβραϊκή ταυτ τητα ως αποκλειστικά θρησκευτική ή εθνική. Απ τη µια, είναι αναµφισβήτητα µια θρησκευτική ταυτ τητα αλλά, απ την άλλη, οι Εβραίοι έχουν αναπτ ξει µια αίσθηση ταυτ τητας και ιδιαιτερ τητας ως λα ς, ως έθνος, που βασίζεται µεν στη θρησκεία τους, αλλά έχει πλέον διαµορφώσει λα τα χαρακτηριστικά µιας εθνικής ταυτ τητα. Και οι ίδιοι άλλωστε αυτο-προσδιορίζονται ως έθνος. 21. Η αντιπαράθεση ορθ δοξων Εβραίων και Σιωνιστών είναι ακ µη και σήµερα υπαρκτή, καθώς ο επαναπατρισµ ς των Εβραίων πριν την έλευση του Μεσσία είναι ενάντια στις Γραφές. 22. Laclau, Ernesto, στην εισαγωγή του Zizek 1989: xiii. [ 114 ]
H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY τητά του και η ταυτ τητα των µελών του. Ο Billig αναφέρει σχετικά τι «αν θέλουµε να φανταστο µε τους εαυτο ς µας ως µοναδικο ς, χρειαζ µαστε ένα νοµα γι αυτ» (Billig 1995: 73), ένα νοµα επίσης µοναδικ, και παραθέτει το παράδειγµα της διαµάχης ανάµεσα στην Ελλάδα και τη fyrom, που είχε προκαλέσει τ ση οργή στους δ ο λαο ς, αλλά και τ ση ειρωνεία στους εξωτερικο ς παρατηρητές που θεωρο σαν το ζήτηµα ανο σιο. Προσπαθώντας να ερµηνε σει την αντιπαράθεση ο Billig υποστηρίζει τι «ο κ σµος είναι πολ µικρ ς για να χωρέσει δυο πατρίδες µε το νοµα Μακεδονία, ακ µη και αν έχουν ξεκάθαρα συµφωνηθεί τα σ νορα. Κάθε πατρίδα πρέπει να θεωρείται ιδιαίτερη και να είναι φυσικά και µεταφορικά χωρισµένη απ τις άλλες» (Billig 1995: 75). Η µοναδικ τητα της κάθε ταυτ τητας είναι µια ακ µη πλευρά της σηµασιοδ τησής της απ τον εθνικισµ και προέρχεται απ την αφήγηση του εκλεκτο έθνους, που αποδίδει σε ένα έθνος αγι τητα και ξεχωριστ προορισµ. Ο Hastings συνδέει την αίσθηση και απαίτηση µοναδικ τητας µε τον τρ πο που η Χριστιανοσ νη σ στησε τα κράτη, και υποστηρίζει τι ο εθνικισµ ς χρησιµοποιεί την προτίµηση που εκφράζεται στην Παλαιά ιαθήκη προς ένα έθνος για να εµφυσήσει την αίσθηση τι κάθε λα ς µπορεί να είναι εκλεκτ ς, πως και ο εβραϊκ ς. «Ακριβώς εδώ βρίσκεται η ρίζα των πιο ακραίων ευρωπαϊκών εθνικισµών, στην ευρέως διαδεδοµένη χριστιανική υπ θεση τι µπορεί να υπάρχει µ νο ένα έθνος εκλεκτ, αυτ στο οποίο ανήκει ο καθένας, ο πραγ- µατικ ς διάδοχος του αρχαίου Ισραήλ» (Hastings 1997: 198). Έτσι, υποστηρίζει ο Hastings, σο περισσ τερο αυτο-ορίζεται ένα έθνος ως περιο σιο, τ σο περισσ τερο επιθυµεί να εξουδετερώσει το πρώτο περιο σιο έθνος, τους Εβραίους. Αυτ ς ο συνδυασµ ς εθνικισµο και αντι-σηµιτιµο βρήκε έκφραση µε φριχτά αποτελέσµατα στη ναζιστική Γερµανία, που η Άρια φυλή επιθυµο σε και επιδίωξε την εξ ντωση των ίδιων της των πολιτών που είχαν εβραϊκή καταγωγή. Η ρητορική του εκλεκτο έθνους εκφράζεται ρητά σε ακραίους εθνικισµο ς, αλλά υπονοείται µε σαφήνεια και σε πολλές περιπτώσεις που θεωρείται τι δεν υπάρχει εθνικισµ ς ή τι, αν υπάρχει, είναι µετριοπαθής. Οι περισσ τεροι άνθρωποι µπορο ν να φέρουν στο µυαλ τους παραδείγµατα συµπολιτών τους, µη προερχοµένων απ εξτρεµιστικο ς κ κλους, οι οποίοι να αναφέρουν στην καθηµεριν τητά τους τι το έθνος τους είναι µοναδικ ή ασ γκριτο ή διαφορετικ, τι έχει µια σπουδαία ιστορία, ή τι πρέπει να εκπληρώσει ένα υποδειγµατικ µέλλον. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα, προερχ µενα απ έθνη που δεν αναφέρονται στα (ακραία) εθνικιστικά παραδείγµατα, είναι τα ακ λουθα. Στους µ θους και διηγήσεις της δηµιουργίας του αµερικάνικου έθνους η κεντρική υπ θεση είναι τι «η τελική νίκη των Αµερικανών απέναντι στους [ 115 ]
KEΦAΛAIO 3 Βρετανο ς και, αργ τερα, των Βορείων απέναντι στους Ν τιους, ήταν µε κάποιο τρ πο βέβαιο τι θα συµβεί, αφο ένα έθνος προορισµένο να καθοδηγήσει την υπ λοιπη ανθρωπ τητα δεν θα µπορο σε να δηµιουργηθεί παρά µε τον τρ πο που το έκανε ως ένα έθνος ευλογηµένο απ τον Θε, ως ένα έθνος Σωτήρας» (Grant 1997: 91, πρ σθετη έµφαση). Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικο, οι Άγγλοι εκφράζουν καθηµερινά την αντίληψή τους τι έχουν την ισχυρ τερη αίσθηση εθνικής ταυτ τητας, που τη δικαιολογο ν στη βάση τι η ιστορία τους εκτείνεται στο µακριν παρελθ ν µαζί µε πολλά άλλα που θεωρο ν το ίδιο. Η εθνική ταυτ τητα είναι και µια ταυτ τητα πίστης στο έθνος, που εκφράζεται γενικά µε την προθυµία υπεράσπισης των συµφερ ντων του, αλλά και διαφ λαξης της τα τισης µε αυτ. Ο Stern ενδεικτικά αναφέρει τι τα άτοµα προβάλλουν αντιστάσεις στην προοπτική αλλαγής της εθνικής τους ταυτ τητας, ακ µη και ταν θα ωφελο νταν προσωπικά απ αυτ, πως συµβαίνει αρκετές φορές µε τους µετανάστες, ειδικά τους δε τερης και άνω γενιάς, που διατηρο ν την εθνική ταυτ τητά τους, ως πρώτη ή µοναδική ταυτ τητα (Stern 1995: 223). Αυτή η πίστη στο έθνος έχει σηµαντικές συνέπειες, χι µ νο για τα άτοµα και την ταυτ τητά τους αλλά και για την άσκηση πολιτικής. Το έθνος είναι µέσω του κράτους και µια πολιτική οντ τητα, στο βαθµ που το έθνοςκράτος αναπαριστά αφεν ς µια ιστορική και πολιτισµική οντ τητα και µια κοινωνία (το έθνος), και αφετέρου την πολιτική της εκπροσώπηση και διαχείριση απ το κράτος. Έτσι, το έθνος κράτος είναι η πολιτική έκφραση και εκπροσώπηση µιας οργανωµένης κοινωνίας µε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά. Επιπλέον, καθώς στο επίπεδο του κράτους υπάρχει ένας έντονος ανταγωνισµ ς για την κατάκτηση της εξουσίας, ο ανταγωνισµ ς αυτ ς µεταφέρεται και στο επίπεδο του έθνους απ τις οµάδες που διεκδικο ν την εκπροσώπησή του, ή την έχουν πετ χει. Ο εθνικισµ ς αναφέρεται ακριβώς σε αυτ το σηµείο, καθώς χρησιµοποιείται στον ανταγωνισµ για την εξουσία είτε για να νοµιµοποιήσει ορισµένες επιλογές είτε για να κινητοποιήσει τα άτοµα ή για να κερδισθεί η εµπιστοσ νη τους. Είναι δηλαδή ένας τρ πος χειραγώγησης και εκµετάλλευσης των µαζών στην πολιτική σκηνή που έχει κυριαρχήσει διεθνώς, ειδικά στις κοινοβουλευτικές δηµοκρατίες. Τέλος, η ιδιαιτερ τητα της εθνικής ταυτ τητας λ γω της επιρροής του εθνικισµο σχετίζεται και πάλι µε την παρξη του κράτους και συγκεκριµένα µε την οργάνωση και συστηµατοποίηση της εθνικής ταυτ τητας στα πλαίσιά του. Η εθνική ταυτ τητα συστηµατοποιείται και αποδίδεται µαζικά στα µέλη του έθνους απ τους κρατικο ς µηχανισµο ς που είναι υπε θυνοι γι αυτ. Η εκπαίδευση, ο αθλητισµ ς, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις, η ενηµέρωση και πληροφ ρηση, έχουν έναν εθνοκεντρικ χαρακτήρα και τονίζουν την παρξη του [ 116 ]
H EΘNIKH TAYTOTHTA ΣTHN EΠOXH TOY EΘNIKIΣMOY έθνους και τη σπουδαι τητα της τα τισης µε αυτ. Έτσι, εκτ ς της αυθ ρµητης εµπέδωσης της εθνικής ταυτ τητας, που λογικά προέρχεται απ τη συµµετοχή στην εθνική οµάδα, αυτή γίνεται αναγκαστική και αναπ φευκτη στο βαθµ που είναι επίσης µια πολιτική επιλογή 23. OÚÈÛÌfi Î È ÂappleÈÌ ÚÔ Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÂıÓÈÎ Ù ÙfiÙËÙ Tα παραπάνω στοιχεία συνθέτουν την εθνική ταυτ τητα µέσα απ τις κοινωνικές και πολιτικές της ιδιαιτερ τητες. Βεβαίως, να διευκρινιστεί τι αυτά τα στοιχεία αποτελο ν εν δυνάµει εκδηλώσεις της τα τισης µε το έθνος. ηλαδή, ορισµένες εκδηλώσεις της τα τισης δεν είναι ανά πάσα στιγµή ορατές, υπάρχουν µως σε λανθάνουσα κατάσταση: σε ορισµένα άτοµα ενδέχεται να µην εκδηλωθο ν ποτέ, και αντιστρ φως. Σηµαντικ ρ λο παίζει η επιρροή του εθνικισµο στα άτοµα και, συνεπώς, οι πιθαν τητες να επηρεαστο ν απ την εθνικιστική ρητορική. Επίσης σηµαντική είναι η πολιτική κινητοποίηση απ ένα κ µµα, ενδεχ µενοι ακραίοι εθνικισµοί που εκδηλώνονται σε άλλα γειτονικά έθνη, και οι γενικ τεροι αστάθµητοι παράγοντες και, εσωτερικές και εξωτερικές, συγκυρίες. Βέβαια, η σχετική αυτονοµία και ελευθερία του κάθε ατ µου δεν ακυρώνεται: παραµένει η ατοµική επιλογή σον αφορά την αποδοχή των πολιτικών ιδεολογιών και την κινητοποίησή τους απ αυτές. Η αυτονοµία αυτή, µως, είναι σχετική στην εποχή του εθνικισµο, τ σο γιατί ο εθνικισµ ς είναι µια ιδεολογία, Λ γος και συναίσθηµα που απευθ νεται µε ισχυρ τρ πο στο ασυνείδητο και τις επιθυµίες, σο και γιατί ευνοείται απ τη ραγδαία µετάδοση των συναισθηµάτων που συντελείται και εντείνεται λ γω του µεγάλου αριθµο ατ µων που συνιστο ν το έθνος. Η εθνική ταυτ τητα λοιπ ν είναι το αποτέλεσµα της συνεχο ς διαδικασίας τα τισης µε το έθνος, καθώς και το συναίσθηµα που εγείρεται απ αυτή την τα τιση. Ο ορισµ ς αυτ ς είναι αρκετά ελαστικ ς, αλλά και ακριβής. εν ορίζει την εθνική ταυτ τητα σε σχέση µε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά που µπορεί να έχει, καθώς η παρουσία τους είναι θέµα ιστορικών, πολιτικών και άλλων συγκυριών. Αντιθέτως, τονίζεται τ σο η υποκειµενικ τητα της διαδικασίας της τα τισης, σο και το γεγον ς τι η τα τιση µε το έθνος προσδιορίζεται απ τον τρ πο οριοθέτησης του έθνους. Στο βαθµ που το σηµαιν µενο του έθνους προσδιορίζεται µε διαφοροποιηµένο τρ πο στο χώρο και στο χρ νο, έτσι και η 23. Στο ζήτηµα της οργάνωσης της εθνικής ταυτ τητας απ το κράτος θα αναφερθο µε εκτενώς στο τέταρτο κεφάλαιο. [ 117 ]